О СОСТАВЕ ЖИТЕЛЕЙ СЕЛ

Социальная структура жителей д. Байгильдино середины XIX века

Исмагилов С.Р., учитель истории

Цель данной работы в изучении и анализе данных о жителях д.Байгильдино по ревизской сказке 1859г. для определения социального состава их семей: численности, структуры, возрастного и полового состава; получить данные о некоторых их обычаях и традициях.

С этой целью нами были изучены научные статьи о социальном положении крестьянских семей 19 века, данные ревизских сказок жителей д.Байгильдино 1859 года. Ревизские сказки дают наиболее полное представление о населении Башкирии XVIII и первой половине XIX века. Огромной толщины рукописные книги сказок заключают в себе доступную и относительно достоверную информацию и служат ценнейшим источником открытий для любознательного исследователя краеведа. Рассматриваемые нами ревизские сказки 1859 года позволяют установить следующие сведения: сословную принадлежность лица, подающего сказку; возраст, имя, отчество; место постоянного жительства; семейное положение, наличие детей мужского и женского пола с указанием возраста, родственные отношения членов больших семей, проживающих в одном хозяйстве.

Население, проживавшие в д.Байгильдино осело здесь по договору с башкирами Булекей-Кудейской волости еще в 1763 г. В начале 19 века д.Байгильдино, как и многие села того времени, было небольшим. В 1816 году здесь было всего 27 дворов и проживало 170 жителей, в том числе жителей мужского пола - 84 и женского пола – 86.

А к 1859 году село заметно выросло. Количество дворов выросло почти в три раза, их стало 70. В этих дворах проживала 91 семья, и численность населения дошла уже до 420 жителей.

Из 420 жителей села 234 были мужского пола, а 196 - женского пола. Основной причиной такой большой разницы в количестве мужчин и женщин являет высокая смертность среди женщин, связанная низким уровнем санитарно-гигиенических условий при высокой рождаемости.[1]

В то время продолжительность жизни в России ровнялась 34 годам. Во времена, описанные А.Д.Пушкиным, тридцатилетняя женщина была уже почти старухой, а пятидесятилетний мужчина считался старцем.

Средний возраст жителей села составлял 23,3 года, у мужчин – 23 года, у женщин – 22,9 года. Средний возраст женатых мужчин составлял 43 года.

За период с 1850 по 1859 год умерли 11 глав семей, средний возраст их был 49 лет. Узнать, сколько женщин умерло за тот же период не представляется возможным, так как учет смерти представителей женского пола в ревизских сказаках не велся.

Вместе с тем среди жителей села были и настоящие старожилы. Самым старым главой семьи был Нигматулла Кучукбаев, ему было 73 года, в возрасчте от 60 до 70 лет были главы семей Рахимкулу Ислакаеву (67 лет), Мухаматрахиму Даутову (66 лет), Исмагилу Хусейнову (66 лет), Абдулфеизу Абдулмезитову (64 года), Исмагилу Ибрагимову (62 года), Абдулнафику Аитбаеву (60 лет).

Размеры семей были от супружеской пары без детей до полутора десятка человек. В среднем семья состояла из 5 человек. Самая большая семья была у Исмагила Ибрагимова – 16 человек (7 сыновей, из которых трое женаты, 3 невесты, два внука, одна дочь).

У Абдулфаиза Абдулмазитова было 14 членов семьи (7 сыновой, два из которых женаты, две невесты и две дочери).

Также многочисленные были семьи Хисамутдина Гумерова – 12 человек, в том числе 6 детей, по 11 человек жили в семьях у Мухаметамина Ярмухаметова (7 детей) и Дильмухамета Хусейнова (4 детей), по 10 человек в семье было у Хабибуллы Рахматуллина (7 детей), Рахимкула Ислакаева (4 детей) и Габдулгазиза Габдулмазитова (5 детей) .

Таким образом, самыми многодетными были: Абдулфаиза Абдулмазитова 9 детей, Исмагил Ибрагимов, Хабибулла Рахматуллин, Мухаметамин Ярмухамядов, Абдрафик Аитбаев имели по 7 детей.

Мухаметша Ибрагимов, Хисамутдин Гумеров, Абдулсуфьян Бикташев, Абдуллагать Бахтияров, Мухаметвали Абдулмезитов, Бадретдин Абубакиров имели по 6 детей.

Еще 8 семей имели по 5 детей, 15 семей имели по 4 детей, 11 – по 3 детей.

Семьи жителей села Байгильдино были по структуре разными. Были две формы семьи – малая и нераздельная.

Малая семья состояла из супружской пары с детьми. Таких семей в Байгильдино было 45.

Мужчины в основном имели по одной жене. Однако были случаи, когда мужчины имели по 2 жены. 5 мужчин села имели по 2 жены.

Семьи нераздельные имели два варианта: нераздельная отцовская, в котором жили семейные дети (главным образом сыновья с женами), и нераздельная братская, в котором жили женатые братья с детьми.

Отцовских нераздельных семей было 18. Значительное время женатые сыновья жили в семье родителей и имели мало детей. Так, 23 сына с женами жили в семьях родителей, однако только 13 из них имели детей, всего 20 детей, в среднем по 1,5 ребенка на каждую пару. Кроме того 3 сына без жен жили в семьях родителей, каждый имел по одному ребенку.

В семьях жили 15 братьев глав без семей и 4 брата с женами, без детей. Также и 2 сестры глав, естественно незамужние.

В семьях своих детей жили 13 матерей жены или мужа.

Братских нераздельных семей было 8. В 4 из них жили неженатые братья одни или с матерью.

Следовательно, около четверти семей были нераздельными. Также около четверти семей сыновей или братьев не обзаводилась своим двором, домом. Это объясняется, как нам кажется, тремя причинами. Во-первых, материальное положение крестьянских семей не всегда позволяло отделиться молодой семье, построив собственный дом. Во-вторых, молодой семейной паре с малыми детьми было намного труднее вести свое самостоятельное хозяйство без помощи родителей, которые могли бы помочь присмотреть за детьми и освободить родителей для ведения хозяйства. В-третьих, крестьяне-тептяре в те годы являлись арендаторами земли, а не ее собственниками. Поэтому в большинстве семей видимо предпочитали не строить новый дом, а расширять его за счет пристроя. Иначе строительство новых домов вызывало недовольство соседей - башкир, о чем они неоднократно напоминали крестьянам и властям.

Таким образом, к середине 19 века численность дворов и населения села Байгильдино резко возросло по сравнению с началом века. Средняя продолжительность жизни была таким же, как и в других регионах России в то время, при этом мужчины жили дольше, чем женщины, среди которых была высокая смертность связанные с деторождением. В связи с этим женщин на селе было заметно меньше, чем мужчин. Жители села были молодыми – средний возраст их составлял около 23 лет. В селе было много детей, их было 283, что составляло 67% жителей села. Жизнь крестьян была трудной, что заставляло многие семьи родителей и семьи их детей, братьев жить вместе и вести одно хозяйство. Некоторые семьи разрастались, заводили свои хозяйства и жили по соседству. Крупными семейными родами были 4 брата Абдулмазитовичи – 38 человек, Хусаина дети: 4 брата и их дети – 34 человек, 3 брата Ярмухеметовичи – 21 человек.

Не менее интересным для нас является и состав имен жителей деревни Байгильдино в середине 19 века.

268 мужчин и 187 женщин, включенных в ревизскую сказку 1859 года (всего 455 человек) носили 374 разных имени.

Все имена из рядя традиционных татарских и башкирских имен. В некотором смысле они однотипные. Так, имена производные от имени Мухамет были у 55 (или у 20,5%) представителей мужского пола села. (Мухаммед - имя основателя исламской религии, пророка, используется как «восхваляемый, прославляемый») Несмотря на такую многочисленность носителей подобных имен, только у 14 из них имена повторялись, т.е. с приставкой «мухамет» было 41 разное имя.

Имена мужчин, начинающиеся с приставки «абдул» (имя Авдул, Абдула, Абдулла (Габдулла) с араб. abd allaha «слуга, раб божий»), были у 34 (или у 12%) жителей села мужского пола, это 18 разных имен с одинаковым началом.

А 22 жителя села (или 8,2%) носили 19 разных имен в той или иной части включающие имя «ахмет» (Другое имя пророка Ахмад, означающее «наивосхваляемый», «достохвальный»).

Самыми распространенными мужскими именами были - Габдулла (его носили 5 жителей села), Гиндулла и Хуснулла (эти имена носили по 4 ), а имена Мухаметшафик, Абдулгани, Фазулла, Бадретдин, Галиулла, Гизетулла, Камалетдин, Мухаметлатиф носили по 3 жителя. Кроме того, были и парные тезки. Их было в деревне 28 пар. Это носители имен: Ахмедулла, Ахметшакир, Абдулгалим, Мухаметгали, Мухаметтагир, Хазиахмат, Абдулсалих, Ахметша, Галяутдин, Мухаметгалим, Мухаметгариф, Мухаметсафа, Мухаметхафиз, Сагитдин, Хайрулла, Абдулгаллям, Абдулфеиз, Гималетдин, Мухаметвали, Мухаметгирей, Мухаметсадык, Мухаметсалих, Низамутдин, Фаттахитдин, Шарафутдин, Юсуп. Исмагил, Салихитдин.

В женской половине жителей села много было имен, содержащих в составе имя «Биби» (Это иранское «биби» дословно: госпожа, девочка, девушка, хозяйка, "биби" - это самая распространенная приставка к женским именам у народов Средней Азии и казахов, татар и башкир) Имена с составляющим «биби» носили 69 (или 37%) девочек и женщин деревни.

А имен, содержащих Гуль (из персидского - цветок, цветущая, символ красоты) носили 35 (или 18,7%) жительниц села Байгильдино.

Таким образом, более половины жительниц села носили имена, так или иначе содержащие в своем составе приставки «биби» или «гуль». Надо, видимо, подчеркнуть, что у наших предков достаточно было фантазии, чтобы с приставкой «биби» не повторяясь составить 56 разных имен. А из 35 носящих имена с составляющим «гуль» только 7 были тезками, и всего имен начинающихся с «Гюль» было составлено 28, таких, как Гульсулу, Гульямал, Гульназа, Гульюзум, Гульзиган, Гульчира и т.д.

Интересно узнать какие же имена в те годы были самыми популярными?

Самым популярным женским именем было традиционное имя Бадигульямал. Его носили 4 женщин от 18 до 50 лет, и близкие к этому имена Бадриямал, Гульямал носили еще по 3 женщин и девушек. Нужно отметить, что все эти имена имеют окончание «-ямал» (вариант «-джамал»), что в переводе с арабского означает «красота», «красивый».

На втором месте по популярности было традиционное имя Гульнафига, его носили 5 молодых женщин и одна новорожденная. Следующие женщины и девушки имели по одной своей тезке: Бадриниса, Бибисарвиямал, Бибитайфа, Газизвафа, Бибиасхапьзямал, Бибигафия, Бибифахира, Бибисадика, Бибигайникамал, Бибимагида, Бибифахира, Бибихубайба, Вазифа, Гайникамал, Гайниямал, Гизетбану, Муфарриха, Сахипьямал, Фахриямал, Хаирниса, Мухибьямал, Мухубьямал, Гульсулу, Магрифа, Хусниямал.

Состав имен жителей деревни отличались по возрастам. Некоторые имена, как уже было отмечено, были традиционными и эти имена носили как пожилые, так и молодые, даже дети.

Ну а самыми модными среди мужских имен ставшими популярными в 50-х годах 19 века были имена Хуснулла, Мухаметшариф, Ахмедулла, Ахметшакир. Этими именами были названы дети от 1 до 10 лет. Самыми модными женскими именами в те годы были: Бадриниса, Бибисарвиямал, Бибитайфа, Газизвафа. Этими именами были названы по двое детей от 1 до 8 лет.

Молодежными мужскими именами были Абдулгалим, Мухаметгали, Мухаметтагир, Хазиахмат, женскими именами, которые носили молодые женщины и девушки были: Бибиасхапьзямал, Бибигафия, Бибифахира, Бибисадика.

Наши изучения показали, что мужские имена, используемые жителями села, были более традиционными, а среди женских имен было больше новых, ранее не используемых имен. Такие традиционные мужские имена, как Исмагил, Салахетдини, женские - Гульсулу, Магрифа не использовались для нарекания молодых.

Рассмотрев имена жителей села Байгильдино 1859 года, можно сделать вывод, что мужские и женские имена байгильдинцев были традиционными для тюркских народов, много было имен связанных с исламской религией, они имели мусульманское происхождение, основанное на арабском и персидском языках. Приставки к именам имели практическое значение. Имена в одной семье или в одном роду часто имели отличительные особенности, тем самым выделяя родственников в условиях отсутствия официальной фамилии. Так, Хисматулла, сын Губайдуллы, назвал своих сыновой Габидулла, Галиулла и Ахметулла, который в свою очередь своих сыновой назвал Гибадулла Гиндулла. А Гумер назвал своих сыновой Хисамутдин, Тазитдин и Хуснутдин. Хисамутдин же своих сыновой назвал Гилязетдин и Гималетдин. Одинаковые составляющие имен подчеркивали родство их носителей. В то же время такое не писаное правило имело немало исключений.

[1] Почему в России так велик разрыв в продолжительности жизни мужчин и женщин Е.М. Андреев (Опубликовано в журнале "Вопросы статистики", 2001, № 7 под названием "Смертность мужчин в России") http://www.demoscope.ru/weekly/2003/0131/analit05.php

04.06.2013 Тарих

1860 елда Байгилде авылына күчеп килүчеләр турында Х ревизия кенәгәсендәге мәгълүматлар

XVIII йөз – XIX гасырда авыл халкының саны, гаилә әгъзаларының яше, балалар саны, кешеләрнең исемнәре һәм тагын күптөрле мәгълүмат салым җыю өчен Россия хөкүмәте тарафыннан даими рәвештә уздырылып килгән халык санын исәпкә алу кенәгәләрендә – ревизия материалларында теркәлгән. Бу язмалар авыллардагы халыкның артуын яки кимүен, шул исәптән күченеп китүчеләрне яки килүчеләрне дә барларга мөмкинлек бирә.

Без әлеге мәкаләбездә Башкортстанның Нуриман районы Байгилде авылына 1860 елда элекке Оренбург губернасы (1865 елдан – Уфа губернасы) Минзәлә өязе – хәзерге Татарстанның Актаныш районына кергән Измәй авылыннан килүчеләр турында X ревизия кенәгәсе (1859 ел) язмалары буенча сөйләрбез.

Әйтергә кирәк, Нуриман районының берничә торак пунктында яшәүчеләрнең саны 1860 елда шушы авылдан күченеп килүчеләр хисабына арта. Безнең уебызча, игенчеләрнең туган җирләрен ташлап, соңгы мал-туарларын һәм мөлкәтләрен сатып ерак җирләргә чыгып китүләренә иркен җирләр һәм яхшы биләмәләр эзләү сәбәп булган. ХIХ гасырның беренче яртысында да игенчеләрнең күченү хәрәкәте, элекке еллардагы кебек үк, үз җае белән барган. Миграцион процесслар хакимият тарафыннан ныклап күзәтелмәгән һәм җайга салынмаган була. Игенчеләр, хакимият тудырган күп кенә каршылыкларны, чикләүләрне һәм тыюларны, җәфалауларны читләтеп узып, яңа урыннарга барып төпләнгән.

Бары тик 1824 елның 18 мартында гына император тарафыннан аз җирле губерналардан күп җирлеләренә күченүнең кагыйдәләре раслана. Бу кагыйдәләр күченүче крестьяннарга хөкүмәт тарафыннан кайбер ташламалар һәм ярдәм итүне гарантияли. Ташламалар күп очракта тәкъдим ителмәгән, бик еш кына күченүләр хакимият белән килештерелмичә башкарылган. Нәтиҗәдә, яхшы тормыш эзләүчеләргә зур авырлыкларга түзәргә туры килгән. Алар еш кына юлда ачлыктан һәм авырулардан үлгән, хуҗалык итү өчен кулай булган җирләрне эзләп, шактый ил гизеп йөргән, ә кайчакта, яхшы торыр урын таба алмыйча, бөлеп, туган авылларына кайтып егылган.

Байгилде авылы ХVII гасырдан ук мәгълүм. «Олы Күл буендагы Байгилде авылы» архив чыганагында 1651 елда беренче тапкыр искә алына. Типтәрләр бу җирләргә соңрак, 1763 елда, Бүләкәй-Күдәй волосте башкортлары белән килешеп, аларның вотчина җирләренә күчеп утыралар. Күчеп утырган 14 хуҗалык Чураш авылы башкортларыннан елына 2 сум хакына җир сатып ала. Алар арасында 4 бертуган Бикбов балалары да була: Бикбай, Абзан, Исмак, Муслум. Соңрак Абзанның улы Гаделшә 2 нче типтәр полкында сотник булып хезмәт итә һәм 1825 елда дворян исеменә лаек була. Күченүчеләр арасында Казанбай дигән кеше дә була. Әлеге көндә Байгилде авылы уртасындагы күл Казанбай дип атап йөртелә.

Башкорт тарихчысы А.3.Әсфәндияров мәгълүматлары буенча, 1861 елда, җирләре аз булу сәбәпле, хакимият тарафыннан Измәй һәм Байбулат авыллары кешеләре Уфа өязенең Бүләкәй-Күдәй волостена күчерелә. 1872 елда бу авыллар урнашкан урыннарда инде торак пунктлар булмый (Асфандияров А.3. Аулы мензелинских башкир. – Уфа: Китап, 2009. – С.329).

Архив материаллары буенча исә, 1860 елда Байгилдегә Измәй авылыннан барлыгы 32 гаиләне үз эченә алган 23 хуҗалык (һәммәсе 134 кеше), 300 чакрымны бер ай чамасы вакыт эчендә үтеп, килеп урнаша. Болар Измәй атамалы татар авылыннан күченгән типтәрләрнең бер өлеше генә. Калганнары Байгилдегә күрше Теңкәш, Үкәрле, Нимесләр авылларына таралып урнашкан.

Байгилде авылына күченүчеләрнең 78е ир-ат, 56сы хатын-кыз булган, ягъни беренчеләре икенчеләренә караганда 16%ка күбрәк. Күченүчеләр арасында ир-атларның күп булуын аңлату шактый кыен. 1834 елгы мәгълүматларга караганда, Измәй авылында яшәүчеләр арасында бу аерма зур түгел (52% ка 48%). Байгилде авылы халкының ир-ат һәм хатын-кызлары арасында да шуңа охшаш чагыштырма күзәтелә.

Күченеп килгән ирләрнең уртача яше, хатыннарыныкы белән чагыштырганда, 5,6 елга зуррак. Бары тик бер хатын гына иреннән 8 яшькә өлкән. Ә «икенче хатын» дип язылган хатыннар ирләреннән 20-23 яшькә кечерәк. Биредә шунысын искәртү мөһим: күчеп килүчеләр арасында ике хатынлы ирләр булмаган. Халык санын исәпкә алу документларында «икенче хатын» төшенчәсе «беренче хатын» үлгәннән соң, ирнең алган хатынын аңлаткан.

Күченүчеләр арасында 60 һәм 63 яшьләрдәге ике тол карт һәм 38, 53, ике 60 яшьтәге дүрт тол хатын-кыз бар. 31 яшьлек бер игенче үзе генә күченә, ул ревизия кенәгәсендә бердәнбер чукынган татар булып язылган.

Күченеп килүчеләрнең яшь үзенчәлекләре дә игътибарга лаек. Ир-атларга да, хатын-кызларга да уртача 23 яшь. Хуҗалык башлыкларының уртача яше – 43, ә хатыннарының – 36. Күченүчеләр арасында картлар да булган. Алар: ир-атлардан 63 яшьлек Фәйзулла Мөсәгыйтов, 61 яшьлек Ризван Рахманкулов, хатын-кызлардан 62 яшьлек Мөлхия Әхмәрова, 60 яшьлекләр Хөббениса Гобәйдуллина һәм Шаһиззадә Галикаева.
IХ һәм Х ревизия кенәгәләре мәгълүматларыннан күренгәнчә, 1850-1859 еллар аралыгында гаилә әгъзаларыннан 16 кеше вафат булуы мәгълүм. Алар уртача 38 яшьтә бакыйлыкка күчкән: иң яшенә – 9, иң олысына 72 яшь. 9 ел эчендә дөнья куйган гаилә башлыкларына уртача 62 яшь булган. ХIХ гасыр урталарында Россиядә уртача гомер озынлыгы 34 ел булуын искә алганда, болар шактый уңай күрсәткечләр. Вафат булучылар арасында 9-16 яшьлек 5 ир углан, 28-50 яшьлекләр 6, калган 5 ир-ат 50 яшьтән югары. Сабый балалар үлемен төгәлләштерү мөмкин түгел, чөнки 1850 һәм 1859 еллардагы халык санын исәпкә алу аралыгында туган һәм үлгән ир угылларның саны теркәлмәгән. Ахирәткә киткән хатын-кызлар бөтенләй хисапланмаган.

Бу вакыт аралыгында туган балаларның 31е халык санын исәпкә алу көненә кадәр яшәгән. Алар – 16 ир угыл һәм 15 кыз. Елына уртача 3,5 бала туры килә.

Күченеп килгән гаиләләрдә 17 яшькәчә 60 бала теркәлгән. Бу мәгълүматлар хатыннары бала тудыру яшендә булган 23 гаиләгә карый. Бер гаиләгә уртача 2,8 бала туры килә. Балаларның уртача яше – 8,1. Ир балалар 35, аларга уртача 8,8 яшь, ә кызлар 25, аларга уртача 7,6 яшь. Монда да ир балалар белән кызлар саны арасында аерма зур булуы күренә.

Халык санын исәпкә алу кенәгәсендә гаилә кормаган 19-26 яшьлек егет һәм кызлар да язылган һәм алар ата-аналары белән бергә яшәгән. Андыйлар 14 кеше булган. Бу 18 яшьтән өлкән 40 ир-атның һәр өченчесе буйдак икәнлеген аңлата. Мөгаен, алар төрле социаль һәм матди сәбәпләр аркасында гаилә кора алмагандыр. Кызлар арасыннан бары тик 20 яшьлек бер туташ кына кияүгә чыкмаган һәм ата-анасы белән көн күргән.

Яңа күченеп яшәүчеләрнең гаилә составы да төрле. Гаиләләрдә уртача 6,2 кеше яшәгән. Структурасы буенча гаиләләрнең ике формасы булган: кече һәм башка чыкмаган (аерылмаган).

Тулы булмаган гаиләләр дә очрый. Бер ир-ат хатынсыз һәм әле өйләнмәгән уллары белән яшәгән. Аның олы улына 21 яшь булган. Ә тол хатыннар Шаһиззадә Галикаева (60 яшьлек) һәм үзенең 16 яшьлек кызы белән Гафия Миңлебаева (53 яшь) ирләрсез генә яңа яшәү урынына күченгән.

Кече гаилә ир-хатын һәм балалардан торган. Мондый гаиләләр Байгилде авылына яңа күченүчеләр арасында унау булган.

Башка (аерылмаган) чыкмаган гаиләләрнең ике варианты булган: атадан аерылмаган һәм өйләнгән абыйлары белән яшәүчеләр.

Башка чыкмаган гаиләләр өчәү. Өйләнгән угылларның хатын һәм бала-чагалары белән озак еллар буе ата-анасының гаиләсендә яшәве теркәлгән. Моңа аларга уртача 38,5 яшь булганлыгы дәлил булып тора.

Ага-энеләр белән бергә яшәүче 8 гаилә теркәлгән. Дүртесендә өйләнмәгән ир туганнар өйләнгән бер агасының гаиләсендә яшәгән. Өч очракта бер хуҗалыкта ике агай-эне хатыннары белән яшәгән, бары тик бер очракта гына өйләнмәгән ир туганнар бергәләшеп яшәгән.

Зур угыллар да үзләренең ата-аналары белән яшәвен дәвам иткән, ә берничә туган хәтта өйләнгәннән соң да еш кына үз хуҗалыкларын оештырмаган. Мөгаен, бу хуҗалык итүнең кыенлыклары белән бәйләнгән – угыллар, аеруча үсеп җиткәннәре, ата-ана гаиләсендә беркайчан да артык кашык булмаган. Шуның өчен алар гаилә коргач та еш кына ата-аналары белән яшәүне дәвам иткән. Игенче хуҗалыгында эшче кулларга ихтыяҗ бик зур булган. Бергә яшәгәндә кече яшьтәге балаларны тәрбияләү эшен каенана башкарган, ә бу исә өстәмә эшче көч булган киленнең хуҗалык эшләренә вакытын калдырган.

Шулай итеп, өчтән бер чамасы гаилә башка чыкмаган. Бу һәрбер өченче яшь гаилә үз хуҗалыгын һәм йортын кормаган дигән сүз. Безнең фикеребезчә, мондый күренеш өч сәбәп белән аңлатыла. Беренчедән, игенче гаиләләренең матди хәле һәрвакытта да яшь гаиләгә аерым хуҗалык булып аерылып чыгарга, шәхси йортларын төзергә мөмкинлек бирмәгән. Икенчедән, ата-аналар ярдәменнән башка яшь гаиләгә кечкенә яшьтәге балалар белән хуҗалык эшләрен алып бару шактый кыенга туры килгән. Чөнки әби белән бабай балаларны тәрбияләргә булышкан һәм яшь ата-анага хуҗалык эшләре алып бару мөмкинлеге тудырылган. Өченчедән, бу елларда типтәрләр җирне арендага алганнар, ә аның хуҗалары булмаганнар. Шуның өчен дә күп гаиләләр, күрәсең, яңа өй төзүне кулай күрмәгән, ә өстәмә йорт кушып салу хисабына тору урынын киңәйткән. Яңа өйләр төзелү күрше башкортларда канәгатьсезлек тудырыр иде. Бу турыда алар крестьяннарга һәм хакимияткә искәртеп тә торган.

Ревизия кенәгәсе мәгълүматлары типтәрләрнең башлы-күзле булуга, гаилә коруга бик җитди караганлыгын һәм кызларны балигъ булмыйча кияүгә бирергә яки кияүгә алырга ашыкмаганлыкларын искәртә. Бары тик 16 яшьлек бер хатын-кыз гына олы яшьтәге «беренче хатын»ы вафат ир-атның «икенче хатын»ы булган. Шул ук вакытта 20 яшьтән өлкән, кияүгә чыкмаган кызлар да булмаган.

Байгилде авылының төп халкында да шуңа охшаш вазгыять күзәтелгән. Биредә 91 кияүгә чыккан хатын-кызның бары тик берсе генә 17 яшьтә булган, ә унысы 18 яшьлекләр. Бу хатыннарның гаилә тәҗрибәсе (2-3 ел) булган дип уйлау да урынсыз, чөнки халык санын исәпкә алу вакытында аларның берсенең дә баласы булмаган, ә 20-23 яшьлек хатын-кызларның 1-3 яшьләрдәге балалары булуы теркәлгән.

Күченеп килүчеләрнең гаилә составын өйрәнү кайбер гаиләләрнең яңа урынга якын кардәшләре белән клан булып килеп төпләнүләрен ассызыклый.

Әйтик, Байгилде авылына Яхъя Кәүсәровның (1857 елда вафат) уллары, 60 яшьлек Хөббениса исемле әниләре, өч килене һәм балалары килеп урнаша. Бу 18 кешедән торган 3 гаилә. Аларга ире (кияве) белән Яхъяның апасы һәм балалары, 8 кешелек гаиләсе белән киявенең абыйсы күченгән. Җәмгысы – 29 туган-тумача.

Ерак төбәкләргә яхшы җирләрне эзләп Рахманкулның ике баласы Ризван һәм Баһман да күченгән. Бу ике гаиләдә 17 кеше булган. Моннан тыш Баһман үзенең 3 баласы белән бергә 1854 елда вафат булган бертуган абыйсы Ногманның 3 җитлеккән улын да алып килгән (17-24 яшьлекләр). Алар белән бергә 12 кешелек гаилә тәшкил иткән туганнан туганнары – ике агалы-энеле Габдрахмановлар да күченгән. Җәмгысы – 32 кеше.

Шулай ук үзләренең гаиләләре белән өчәр агалы-энеле Җәмилхановлар (16 кеше) һәм Кидрачевләр (20 кеше) дә күченә.

Иң өлкән күчеп килүче 63 яшьлек Фәйзулла Мөсәгыйтов үзенең балалары, оныклары, вафат булган абыйлары Гобәйдулла һәм Әхмәтвәли Мөсәгыйтовның балалары, Әхмәтвәли Мөсәгыйтовның тол хатыны, исән абыйсы Төхфәтулла һәм аның хатыны, өйләнгән улы Фәһимуллалар белән юлга кузгала. Бу зур гаилә, Байгилде авылына күченеп, ике хуҗалык кора. Алар барлыгы 18 кеше була.

Нәтиҗәдә, 115 кешедән торган (134 күчеп килүчедән) 5 зур клан, мөгаен, күченүчеләрнең әйдәманнары булгандыр һәм алар Байгилде авылына яңа күченеп килгәннәрнең төп асылын тәшкил иткән.

Байгилде авылына күчеп килүчеләр һәм җирле кешеләрнең исемнәре, бу исемнәр арасындагы охшашлык-аерымалар да шактый кызыклы.

134 күчеп килүчедә 125 төрле исем булып, шуларның 77 се ир-ат һәм 48 хатын-кыз исеме. Бибифатыйма (Фатыйма) исеме аеруча еш кушылган. Бу исем, мөгаен, күченүчеләр арасында яңа булгандыр, чөнки Бибифатыйма исемендә 6, 9 һәм 16 яшьлек 3 кыз бала булган. Байгилде авылы хатын-кызларына Бәдерниса, Бибисәрбиҗамал, Газизәвафа исемнәрен кушу да киң таралган.

Шул ук вакытта күчеп килүчеләрнең һәм җирле халыкның исемнәре тәңгәл дә килә. Күчеп килүчеләр арасындагы 125 исемнең 52 се (37%) (38 ир-ат (49%) һәм 14 (29%) хатын-кыз) Байгилде авылының төп халкы исеме (347 исемнән 15%) белән тәңгәл.

Күчеп килүчеләрдә Байгилде авылында очрамаган исемнәр дә күзәтелә. Алар – Баһман, Баһаветдин, Гафурун, Ризван, Сәйфелмөлек, Ситдыйк, Суфьян, Төхфәтулла, Гайшә, Гафия, Садыйкелҗамал, Фәнига, Фатыйма, Хәдичә, Хәлилә исемнәре.

Ревизия кенәгәсендәге язмалар нигезендә, түбәндәге нәтиҗәләрне ясарга мөмкин. Байгилде һәм Измәй авылы халкы типтәр сословиесендә булган (1795 елгы ревизиядә Измәй авыл халкы «государственные ясашные тептяри» дип аталган). Аларның тормыш итү, хуҗалык алып бару рәвешендә охшашлыклар күзгә ташлана. Татар телендә сөйләшүче типтәрләрнең исем-атамалары барысы да диярлек ислам дине белән бәйләнгән.

Күченгән гаилә башлыкларына, аларның өйләнгән улларына һәм ага-энеләренә уртача 42 яшь, ә хатыннарына 36 яшь булган. Ә Байгилде авылында гаиләләр яшьрәк: өйләнгән ир-атларга уртача 39, ә ханымнарга 32 яшь. 18 яшькә кадәрге балалар бер чама – барлык күченүчеләрнең 48% ын, җирле халыкның 46% ын тәшкил иткән.

Әмма күченеп килүчеләр арасында 18 яшьтән өлкән егетнең 14е (35%) өйләнмәгән, аларның уртача яше 24,5 елны тәшкил итә. Ә җирле халыкта бу күрсәткеч ике тапкыр кимрәк, ягъни 18%ка тигез һәм аларга уртача 26 яшь. Аның каравы, 18 яшь һәм аннан да өлкән туташлар күчеп килүчеләр арасында нибары ике генә булган. Шулай ук Байгилде авылының җирле халкында да алар нибары өчәү. Күчеп килүчеләр арасында ни өчен киленнәргә шундый зур кытлык булуын аңлатуы кыен. Мөгаен, кияүгә чыккан хатын-кызларның үлем күрсәткече югары булу сәбәпле, 18 һәм аннан да өлкән яшьтәге кызлар өлкәнрәк ир-атларның вафат булган хатыннарын алыштыргандыр. Күрәсең, хатынын югалткан гаилә башлыгы җәмгыятьтә яшь кияүләрдән өстенрәк булган, чөнки ул үз балаларын хатын-кыз, ана назыннан мәхрүм калдыра алмаган. Моны күчеп килгән 27 гаиләдә 10 хатынның үз ирләреннән 20-23 яшькә кечерәк булуыннан чыгып та әйтергә мөмкин. Бу фактлар кәләшләрнең җитмәве яңа урынга күчүнең бер сәбәбе булган дигән фикер тууга этәрә.

Революциягә кадәр гаилә кору социаль-рухи мәгънәгә генә ия түгел, ә икътисади яктан күпкә әһәмиятлерәк булган. ХХ гасыр башының күренекле аграр икътисадчысы А.В.Чаянов фикеренчә, гаиләнең зурлыгын аның хуҗалыгы зурлыгы да билгеләгән. Һәрбер игенче гаиләсе үз гаиләсенең потенциаль мөмкинлекләрен тулысынча гамәлгә ашырырга омтылган.

Боларга бәйле рәвештә, гаиләләрдә күп санда балалар, өйләнмәгән егетләр һәм ирләр булу крестьян хуҗалыкларын, гаиләнең хезмәт потенциалын тулысынча файдалану өчен, яңа төбәкләр табарга һәм күчеп китәргә мәҗбүр иткән. Алар үзләренең гадәти тормышлары белән күп уртаклыклар булган авылларга күченгән. Бу очракта Байгилде авылына күчеп килүчеләр һәм җирле халык арасында охшашлыклар аермаларга караганда күбрәк булган. Байгилде авылында яңа барлыкка килгән 23 хуҗалык авылның 24%ын тәшкил иткән, ә 134 күчеп килүче кеше авыл халкын 23%ка арттырган. Нәтиҗәдә, Байгилде авылында барлыгы 580гә якын кеше яши башлый. Күчеп килүчеләр хәзер дә җирле халык тарафыннан элек «Яңалар урамы» дип исемләнгән урамда гомер итә.

Югарыда тасвирланган вакыйгалар XVIII-XIX гасырларда безнең төбәк өчен гадәти күренеш булган. Игенчеләр Урал буйларына Урта Идел төбәгеннән, Россиянең үзәк губерналарыннан салымнардан качып, җирсезлектән котылу өчен, яңа, уңдырышлы җирләргә өмет итеп күченгән. Аерым чорларда хакимият тә мондый миграцияләрне яклаган һәм өлешчә ярдәм иткән. Измәй авылы типтәрләре белән бәйле очракны без локаль күченү дип атар идек. Алар, кантон идарәсе булган төбәктән 300 чакрым юл үтеп, чагыштырмача кеше аз яшәгән, буш җирләргә бай урынга килеп урнашкан.

Бүген Актаныш районында Измәй дип аталган торак пунктның булмавын искәртсәк, күченүдә бөтен авыл катнашкан дип фаразларга мөмкин. Яңа урынга күченүчеләргә, җирләрне арендага алу белән бәйле рәвештә, берничә авылга бүленеп урнашырга туры килгән. Измәй авылы типтәрләре, күрше авылларга төпләнгәндә, туган-тумачалык принцибы нигезендә бүленгән. Туганнары ярлы хуҗалык вәкилләрен дә үзләре белән калдырган. Бу күренеш татар авылларында туган-тумачалар кланнарының йогынты көче булган, дип әйтергә нигез бирә. Тагын бер нәтиҗә – мондый күченүләр төрле төбәкләрдән килгән татарларга күршеләре белән аралашу, гаилә кору, туганлык мөнәсәбәтләре урнаштыру өчен дә шартлар тудырган.

Салават ИСМӘГЫЙЛЕВ, Башкортстан Республикасы Нуриман районы Байгилде авылы лицееның тарих укытучысы